गुन्हेगारी : माणुसकीला काळिमा
अ‍ॅड. रमा सरोदे
वसईमध्ये एका तरुणाने दिवसाढवळ्या मुलीची निर्घृण हत्या केली. अत्यंत अमानुष, माणुसकीला काळिमा फासणार्‍या या निर्घृण हत्येतून कायदा-सुव्यवस्थेसंदर्भातील काही प्रश्न जसे निर्माण होत आहेत, तसेच बोथट होत चाललेल्या सामाजिक जाणिवांबाबतची चिंताजनक स्थितीही समोर आली आहे. याखेरीज महिला सक्षमीकरणाचे कितीही ढोल पिटले गेले असले, तरी पुरुषसत्ताक विचारांचा प्रभाव आजही ओसरलेला नाहीये, हेही या घटनेने दाखवून दिले आहे.
महाराष्ट्रात वाढत चाललेल्या गुन्हेगारीबाबत चिंता व्यक्त होत असतानाच, वसईमध्ये एका तरुणीची तिच्या प्रियकराने सपासप वार करून निर्घृण हत्या केल्याची संतापजनक घटना घडली. धक्कादायक बाब म्हणजे, भररस्त्यात ही हत्या करण्यात आली. माध्यमांमधून प्रसिद्ध झालेल्या माहितीनुसार, रोहित यादव या हल्लेखोराचे मृत झालेल्या आरती यादव या तरुणीशी गेल्या सहा वर्षांपासून प्रेमसंबंध होते. मात्र, आरतीचे दुसर्‍या मुलाशी प्रेमसंंबंध असल्याचा संशय रोहितला होता. त्यावरून दोघांमध्ये खटकेही उडत होते. यातूनच हत्येच्या दिवशी दोघांमध्ये बाचाबाची झाली आणि रोहितने सोबत आणलेल्या लोखंडी पान्याने तिच्यावर 10 ते 12 वार केले. या घटनेचा एक व्हिडीओ व्हायरल झाला आहे. त्यानुसार ही घटना घडत असताना उपस्थितांपैकी कोणीही हस्तक्षेप करताना दिसले नाही किंवा त्या तरुणाला थांबवण्याचं धाडसही कोणी केले नाही. उलटपक्षी हृदयाचा थरकाप उडवणार्‍या या घटनेचा व्हिडीओ लोक मोबाईलमध्ये शूट करत होते, त्यावर टिपणी करत होते. समोरचं द़ृश्य पाहून सगळ्यांनाच वाईट वाटत होतं, भीतीही वाटत होती; पण एक माणूस सोडला, तर कोणीच त्या मुलीला वाचवायला पुढे धावले नाही. सगळे हताशपणानं उभं राहून समोर चाललेलं मृत्युतांडव पाहत होते. काहीजण घटनास्थळावरून दूर जाताना दिसत होते. कारण, हल्लेखोर निर्घृणपणे तरुणीवर वारंवार हल्ला करत होता. या हल्ल्यानंतर रक्ताच्या थारोळ्यात पडलेल्या पीडितेला मदत करण्यासाठी कोणतेही प्रयत्न न करता वाहनचालकही तिथून काढता पाय घेताना दिसले.
अत्यंत अमानुष, माणुसकीला काळिमा फासणार्‍या या निर्घृण हत्येतून कायदा-सुव्यवस्थेसंदर्भातील काही प्रश्न जसे निर्माण होत आहेत, तसेच बोथट होत चाललेल्या सामाजिक जाणिवांबाबतची चिंताजनक स्थितीही समोर आली आहे. याखेरीज महिला सक्षमीकरणाचे कितीही ढोल पिटले गेले असले, तरी पुरुषसत्ताक विचारांचा प्रभाव आजही ओसरलेला नाहीये, हेही या घटनेने दाखवून दिले आहे. आज आपल्या अवतीभवती नकार पचवू न शकणार्‍यांची संख्या वाढत असून, वसईतील हत्या हे त्याचे भेसूर, भेदक रूप आहे. त्यामुळे या घटनेचा मानसिक आरोग्याच्या द़ृष्टीनेही विचार करणे आवश्यक आहे.
सर्वप्रथम आपण कायदा-सुव्यवस्थेच्या द़ृष्टीने समोर आलेल्या मुद्द्यांचा विचार करूया. दिवसाढवळ्या एखादा तरुण लोखंडी पान्याने तरुणीची हत्या करतो, हे पोलिस प्रशासनाचे ढळढळीत अपयश आहे. ही घटना घडत असताना अवतीभवती असणारी माणसे केवळ बघ्याची भूमिका घेत होती, त्याचे मानसशास्त्रीय विश्लेषण गरजेचे आहे. यामधील एक भाग म्हणजे, बाकीचे निमूटपणाने पाहत असताना मी कशाला मध्ये पडू, ही भूमिका वैयक्तिक पातळीवर घेतली जाते. दुसरा भाग म्हणजे, यासंदर्भात असणारी भीती. बरेचदा हाणामारी, हत्येचे प्रयत्न, अपघात अशा घटनांमध्ये हस्तक्षेप करण्यास लोक नकार देतात; कारण त्यांना पोलिसांची भीती वाटत असते. आपण मदतीच्या भावनेने भलेही पुढाकार घेतला, तरी उद्या आपल्यालाच या प्रकरणामध्ये गुंतवले जाणार नाही ना, अशी भीती अनेकांच्या मनात दिसते. त्याचबरोबरीने घटनेचा प्रत्यक्ष साक्षीदार म्हणून पोलिस ठाण्यात जाणे, न्यायालयात जाणे, तिथे जबाब नोंदवणे, उलटतपासणी होणे, वारंवार चकरा माराव्या लागणे या सार्‍यासाठी आपला पदरचा वेळ खर्च घालण्यापेक्षा या भानगडीत न पडलेलेच बरे, ही मानिसकता मोठ्या प्रमाणावर समाजात दिसते आणि ती आजची नसून वर्षानुवर्षांपासून चालत आलेली आहे.
वैयक्तिक आयुष्यातील आधीच असलेल्या ताणतणावातून मार्ग काढताना दमछाक होत असताना लोकांना नवी गुंतागुंत नको असते. वास्तविक, लोकांच्या या मानसिकतेमुळेच गुन्हा किंवा हिंसा करणार्‍यांची हिंमत वाढत जाते. हे लक्षात घेता आपल्याकडील फौजदारी न्यायप्रणालीमध्ये सामाजिक जबाबदारी समजून अशा घटनांमध्ये मदतीच्या भावनेने पुढे येणार्‍यांना प्रोत्साहन देणारी व्यवस्था निर्माण होण्याची गरज आहे. तसेच अशा व्यक्तींची उदाहरणे समाजासमोर आणली पाहिजेत. गुन्हा रोखण्यासाठी मदत करणार्‍यांना, गुन्हेगारी कृत्य घडत असताना जीव वाचवणार्‍यांना कायद्यानुसार संरक्षण मिळणे आणि त्यासंदर्भात सुस्पष्ट मार्गदर्शक सूचना असणे आवश्यक आहे. कायद्याची मदत करणार्‍यांना, गुन्हा थांबवणार्‍यांना आरोपी म्हणून वागणूक दिली जाणार नाही, याची हमी कायदा व्यवस्थेच्या माध्यमातून दिली गेली पाहिजे.
आज पोलिसमित्रसारख्या संकल्पनांबाबत कितीही बोलले जात असले, तरी ते लोकांपर्यंत मित्र म्हणून पोहोचण्यास यशस्वी झालेले नाहीहेत. हे पोलिस यंत्रणेचे घोर अपयश आहे. आम्ही सरकारी सेवक आहोत, समाजातील गुन्हेगारी रोखण्याची जबाबदारी आमच्यावर आहे, गुन्हेगारांना आम्ही पकडू, याची हमी जनतेला देण्यामध्ये आणि अशा गुन्हेगारांविरोधात उभ्या ठाकणार्‍यांच्या बाजूने आम्ही उभे राहू, हा विश्वास लोकमानसात निर्माण करण्यामध्ये अद्यापही पोलिसांना यश आलेले नाहीये. वसईच्या घटनेतून ही बाब पुन्हा एकदा दिसून आली आहे. या पार्श्वभूमीवर गंभीर गुन्ह्यांमध्ये, संवेदनशील खटल्यांमध्ये प्रत्यक्ष घटनास्थळावर असणार्‍या साक्षीदारांना तुमची ओळख गोपनीय ठेवली जाईल, तुम्हाला कायद्याचे संरक्षण दिले जाईल, याविषयीची हमी दिली गेली पाहिजे.
यासंदर्भात आर्थिक बाजूही विचारात घ्यावी लागेल. कारण, प्रत्यक्षदर्शी म्हणून एखाद्या गुन्ह्यामध्ये पोलिसांना मदत करायची झाल्यास त्यासाठी नोकरीतून सुट्टी काढून काही तास घालवावे लागतात. पोलिस ठाण्यामध्ये जाण्या-येण्यासाठी पैसे खर्च करावे लागतात. हा खर्च कोण भरून देणार, असे अनेक पद्धतीचे विचार प्रत्यक्षदर्शींच्या मनामध्ये येऊ शकतात. कारण, रोजच्या जगण्याचा संघर्ष त्यांच्यासाठी प्राधान्यस्थानी असतो. हे लक्षात घेता पोलिस, न्यायव्यवस्था या सर्व फौजदारी व्यवस्थेकडून अशा मदतगारांना नुकसानभरपाई देता येणे शक्य आहे का, याचाही विचार करण्याची गरज वसईच्या घटनेमुळे निर्माण झाली आहे. त्यातून आर्थिक नुकसानीच्या कारणास्तव जर लोकांकडून बोटचेपी किंवा बघ्याची भूमिका घेतली जात असेल, तर त्यामध्ये बदल घडू शकेल. यासंदर्भात मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करण्याचा व्यावहारिक द़ृष्टिकोन दाखवला गेला पाहिजे.
तिसरी गोष्ट म्हणजे, विटनेस प्रोटेक्शन प्रोग्राम म्हणजेच साक्षीदार संरक्षणाची व्यवस्थाही नाहीये. वसईतील घटनेतील आरोपी हा धनदांडगा किंवा राजकीय प्राबल्य असणारा नव्हता; पण पुण्यातील पोर्शे कार प्रकरण पाहिल्यास धनशक्तीच्या बळावर कशा कशाप्रकारे साक्षी-पुरावे बदलले जातात, हे आपण पाहिले आहे. त्यामुळे साक्षीदार संरक्षण योजनेंतर्गत प्रत्यक्षदर्शींची ओळख गुप्त ठेवणे, त्यांना संरक्षण देणे गरजेचे आहे.
पोलिस प्रशासन-न्यायप्रणालीच्या पातळीवर या सर्व गोष्टींबाबत काय निर्णय घेतला जातो, हे यथावकाश समोर येईल; पण सामाजिक प्रबोधनाच्या पातळीवरही याबाबत समाजात कर्तव्य बजावण्याबाबत जाणीवजागृती निर्माण करण्याची गरज आहे. गुन्हेगारीमुक्त समाजनिर्मितीसाठी नागरिकांची सजगता, सतर्कताही गरजेची आहे. सामाजिक उदासीनता असलेल्या किंवा निमूटपणाने सारं काही बघत राहणार्‍या समाजात गुन्हेगारी करणार्‍यांना मोकळे रान मिळते. याउलट पुण्यामध्ये मागे घडलेल्या घटनेमध्ये एका मुलाने धाडस दाखवत मुलीवर कोयत्याने वार करणार्‍याला पकडण्याची भूमिका घेतली. यामुळे या मुलीचे प्राण वाचले. अशाप्रकारचे धाडस वसईच्या प्रकरणामध्ये कुणी का दाखवले नाही? एक माणूस पीडितेच्या मदतीसाठी गेल्यानंतर त्याच्या मदतीसाठी तरी कुणीतरी पुढे जायला हवे होते; पण तसे घडले नाही.
आणखी एक मुद्दा म्हणजे, समाजातील वाढत चाललेल्या गुन्ह्यांची संख्या पाहता आपत्कालीन परिस्थितीत तत्काळ पोलिस आणि वैद्यकीय यंत्रणा हजर राहावी, यासाठी एखादी हॉटलाईनसारखी व्यवस्थाही गरजेची झाली आहे. पोलिसांचे मोबाईल स्क्वॉड शहरांमध्ये दिसतात; पण ग्रामीण, दुर्गम भागातही अशा गस्तींची गरज आहे आणि माहिती मिळताच तत्काळ तिथे पोलिसांनी उपस्थित राहणेही गरजेचे आहे. अर्थात, याची दुसरी बाजूही दुर्लक्षित करता येणार नाही. ती म्हणजे आपल्याकडे लोकसंख्येच्या प्रमाणात अत्यंत कमी असणारी पोलिसांची संख्या. हा पोलिस सुधारणांमधील खूप जुना मुद्दा आहे. आज देशाची लोकसंख्या वाढत असताना त्यातुलनेने पोलिसांची संख्या वाढत नाहीये. अशावेळी नागरिकांमध्ये पोलिसांना मदतीबाबतची जागृती वाढवण्याची गरज आहे. याबाबतचे प्रशिक्षण पोलिस प्रशिक्षणामधून पोलिसांनाही दिले गेले पाहिजे. पोलिसांनी समाजातील आपली प्रतिमा बदलून ती अधिकाधिक लोकाभिमुख करणे खूप गरजेचे झाले आहे.
याखेरीज या घटनेमधून पुन्हा एकदा समाजात खोलवर रुजलेल्या पुरुषसत्ताक प्रवृत्तीचे दर्शनही घडले आहे. या व्यवस्थेमध्ये स्त्रियांना नकार देण्याचा अधिकारच नाहीये. मी पुरुष आहे, मी काहीही करू शकतो, या पुरुषी अहंकारातून स्त्रियांवर हात उचलण्याची, त्यांना मारहाण करण्याची हिंमत होते. यामध्ये बदल घडण्यासाठी आपल्याला मुळापासून काम करण्याची गरज आहे. स्त्री आणि पुरुष दोघांनाही नकार देण्याचा अधिकार आहे, ही भावना लहानपणापासून रुजवली गेली पाहिजे. त्याचबरोबर नकार स्वीकारण्याची-पचवण्याची तयारीही असली पाहिजे. याबाबत आपल्याला शिक्षणाच्या माध्यमातून प्रयत्न करावे लागणार आहेत. गुन्हे घडल्यानंतर त्याबाबत चर्चा करून चालणार नाही. आज समाजात गुन्हेगारी प्रचंड वाढत चालली आहे. आपल्याला त्याच्याशी संबंधित सर्व कंगोरे तपासून त्यावर काम केले पाहिजे. वसईच्या घटनेतील आरोपी हा ऐन तिशीतील तरुण होता.
या हत्येमुळे त्याचे संपूर्ण आयुष्य आता संकटात सापडले. मुळात एखाद्या नातेसंबंधामधून बाहेर पडण्याची मानसिकता का असू नये? त्याबाबत मारझोड करणे, खून करणे, इतक्या टोकाचे पाऊल उचलण्याची गरजच काय? त्यातून काय साध्य होते? यासारख्या प्रश्नांबाबत सर्वांनाच विचार करावा लागणार आहे. कारण, आज आपण अवतीभवतीही अनेक नातेसंबंध असे पाहतो, ज्यामध्ये नकार पचवताना बराच संघर्ष घडताना दिसून येतो. तसेच एखाद्या व्यक्तीविषयी आज प्रेम वाटते तसेच प्रेम उद्या राहीलच, असे सांगता येत नाही. हा मनुष्य स्वभाव आहे; पण आपल्याला आवडणार्‍या व्यक्तीला आपणही आवडायलाच हवे, हा अट्टाहास पुढे जाऊन टोकाचे पाऊल उचलण्यापर्यंत घेऊन जातो. त्यामुळे वसईसारख्या घटनांच्या निमित्ताने मानसशास्त्रीयद़ृष्ट्याही अनेक मुद्द्यांबाबत गांभीर्याने विचार करण्याची गरज आहे.
