महाराष्ट्रातील शैक्षणिक संस्थांमध्ये मादक द्रव्यांचा वाढता प्रसार आणि त्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या जीवनावर होणारे दुष्परिणाम रोखण्यासाठी राज्य सरकारने एक महत्त्वाकांक्षी पाऊल उचलले आहे. शाळांमध्ये ‘प्रहारी गट’ (Prahari Group) स्थापन करून मादक पदार्थांचे सेवन आणि अवैध तस्करी यांना आळा घालण्याचे प्रयत्न तीव्र करण्यात येत आहेत. या उपक्रमांतर्गत शाळांमधील विद्यार्थ्यांना मादक द्रव्यासंबंधी जागरूकता निर्माण करणे, त्यांचे समुपदेशन करणे आणि शैक्षणिक परिसरात मादक पदार्थांच्या तस्करीवर नियंत्रण ठेवणे यावर भर दिला जाणार आहे.
प्रहारी गटाची स्थापना आणि कार्यपद्धती
प्रहारी गटामध्ये सहावी ते बारावीच्या वर्गातील २० ते २५ विद्यार्थ्यांचा समावेश असेल. हे विद्यार्थी मादक द्रव्यांचे सेवन किंवा हाताळणी करणाऱ्या संशयित विद्यार्थ्यांवर लक्ष ठेवतील आणि यासंदर्भातील गोपनीय माहिती गटामध्ये नियुक्त केलेल्या शिक्षकांना पुरवतील. गांधी स्मृती आणि दर्शन समितीमार्फत या गटातील विद्यार्थ्यांना गांधीजींचे तत्त्वज्ञान, विचार आणि मादक द्रव्यांचे दुष्परिणाम याबाबत मार्गदर्शन केले जाईल. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिक मूल्यांचा विकास होईल आणि ते स्वतःला आणि इतरांना मादक पदार्थांच्या विळख्यातून दूर ठेवण्यास प्रेरित होतील.
प्रहारी गटाची जबाबदारी केवळ विद्यार्थ्यांवर लक्ष ठेवण्यापुरती मर्यादित नसून, शैक्षणिक परिसरात १०० मीटरच्या परिघात तंबाखू आणि इतर मादक पदार्थांच्या विक्रीवर बंदी घालण्याची दक्षता घेणे देखील त्यांचे कर्तव्य असेल. यासाठी शाळा व्यवस्थापन समिती आणि पालक-शिक्षक संघाच्या बैठकींमध्ये या विषयावर सविस्तर चर्चा करून जागरूकता निर्माण करण्याचे निर्देश देण्यात आले आहेत.
पालक आणि शिक्षकांची भूमिका
मादक द्रव्य प्रतिबंधक कारवाईत पालकांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. शाळांनी पालक-शिक्षक संघाच्या बैठकींमध्ये मादक पदार्थांच्या दुष्परिणामांबाबत जागरूकता निर्माण करावी, असे आवाहन करण्यात आले आहे. तंबाखू मुक्त शैक्षणिक संस्था या उपक्रमांतर्गत शाळा परिसरात तंबाखूच्या सेवनाला प्रतिबंध करण्यासाठी ठोस पावले उचलण्याचे निर्देश देण्यात आले आहेत. यामुळे शाळा परिसरात मादक पदार्थांचा शिरकाव रोखण्यास मदत होईल.
शिक्षकांना (Prahari Group) विद्यार्थ्यांना योग्य मार्गदर्शन करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. उदाहरणार्थ, हेरिटेज इंटरनॅशनल स्कूल, कासार आंबोली येथे (Prahari Group) प्रहारी गटाने आयोजित केलेल्या जागरूकता सत्रात विद्यार्थ्यांना अंमली पदार्थांच्या दुष्परिणामांबाबत माहिती देण्यात आली. शाळेच्या प्राचार्या डॉ. रेणू पाटील यांनी विद्यार्थ्यांना समवयस्कांची निवड हुशारीने करण्याचा सल्ला दिला, तर शिक्षकांनी “ड्रग्सपेक्षा जीवन निवडा” असा संदेश दिला.
अंमलबजावणी आणि देखरेख
प्रहारी गटाची स्थापना सर्व माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शाळांमध्ये बंधनकारक करण्यात आली आहे. याची अंमलबजावणी प्रभावीपणे होण्यासाठी केंद्रप्रमुख, गटशिक्षणाधिकारी, शिक्षण संचालक आणि विद्यार्थी विकास विभाग यांच्यामार्फत नोडल आणि समन्वय अधिकाऱ्यांची नियुक्ती करण्यात आली आहे. हे अधिकारी शाळांमधील प्रहारी गटांच्या कार्याची देखरेख करतील आणि त्यांच्या कार्याची माहिती प्रत्येक चार महिन्यांनी वरिष्ठ कार्यालयांना सादर करणे बंधनकारक असेल.
याशिवाय, (Prahari Group), इको क्लब, सांस्कृतिक क्लब, राष्ट्रीय सेवा योजना आणि भारत स्काऊट अँड गाईड यांसारख्या कृती गटांमार्फत विविध जनजागृती कार्यक्रमांचे आयोजन करून विद्यार्थ्यांना प्रेरित करण्याचे निर्देश देण्यात आले आहेत. या कार्यक्रमांचे छायाचित्र आणि यशस्वी घटनांची माहिती संकलित करून वरिष्ठ कार्यालयांना सादर करणे शाळांना अनिवार्य आहे.
सामाजिक प्रभाव आणि अपेक्षा
मादक द्रव्यासंबंधी अपघातांचे वाढते प्रमाण लक्षात घेता, शालेय स्तरावर विद्यार्थ्यांचे प्रबोधन करणे अत्यंत गरजेचे आहे. कोल्हापूरचे उपशिक्षणाधिकारी अजय पाटील यांनी सांगितले की, “शालेय स्तरापासूनच विद्यार्थ्यांना मादक पदार्थ आणि मोबाईलच्या अतिवापरापासून परावृत्त करण्यासाठी शासनाने उचलेले हे पाऊल कौतुकास्पद आहे.”
या उपक्रमाला राष्ट्रीय बालहक्क संरक्षण आयोग आणि नार्कोटिक्स कंट्रोल ब्युरो यांचा पाठिंबा आहे. केंद्रीय गृह राज्यमंत्री नित्यानंद राय यांनी नुकतेच प्रहारी पोर्टलच्या उद्घाटनप्रसंगी सरकारच्या ‘शून्य सहनशीलता’ धोरणाचा पुनरुच्चार केला. यामुळे प्रहारी गटांना अधिक बळ मिळेल आणि व्यसनमुक्त समाजाच्या चळवळीला गती मिळेल, अशी अपेक्षा आहे.
महाराष्ट्रातील शाळांमध्ये प्रहारी गटाच्या स्थापनेमुळे मादक द्रव्यासंबंधी जागरूकता आणि प्रतिबंधात्मक कारवाईला नवीन दिशा मिळणार आहे. विद्यार्थी, शिक्षक आणि पालक यांच्या एकत्रित प्रयत्नांमुळे शैक्षणिक परिसर मादक पदार्थमुक्त होण्यास मदत होईल. या उपक्रमाच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सर्व संबंधित घटकांनी सक्रिय सहभाग घेणे आवश्यक आहे. हा उपक्रम यशस्वी झाल्यास, भावी पिढीला व्यसनमुक्त आणि निरोगी भविष्य देण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल ठरेल.
