छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील अनोख्या शस्त्रांची माहिती
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा काळ (१७ वे शतक) हा मराठ्यांच्या युद्धकौशल्य आणि शस्त्रास्त्रांच्या अनोख्या वापरासाठी प्रसिद्ध आहे. मराठ्यांनी पारंपरिक भारतीय शस्त्रांबरोबरच त्यांच्या गनिमी काव्याच्या रणनीतीसाठी विशेष शस्त्रांचा वापर केला. शिवाजी महाराजांनी युद्धात नावीन्यपूर्ण शस्त्रे आणि रणनीती यांचा उपयोग करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. खालीलप्रमाणे काही अनोखी शस्त्रे आणि त्यांचे वैशिष्ट्य:
१. बाघनख (Tiger Claws)
वर्णन: बाघनख हे लहान, लपवता येणारे शस्त्र होते, जे हाताच्या तळव्यात किंवा बोटांवर बसवले जायचे. यात धारदार, वक्र नखांसारख्या ब्लेड्स असत, ज्या पितळ किंवा लोखंडाच्या असायच्या.
वापर: शिवाजी महाराजांनी १६५९ मध्ये प्रतापगडच्या लढाईत अफझल खानाचा वध करण्यासाठी बाघनखाचा वापर केला. हे शस्त्र गनिमी काव्यासाठी उपयुक्त होते कारण ते सहज लपवता यायचे आणि जवळच्या लढाईत घातक होते.
वैशिष्ट्य: लहान आकार, गुप्तता, आणि जवळून हल्ला करण्याची क्षमता. बाघनखाने शत्रूला अनपेक्षितपणे जखमी करता यायचे.
२. विटा (लवचिक भाला)
वर्णन: विटा हा लांब, लवचिक आणि मजबूत भाला होता, जो बांबूपासून किंवा धातूपासून बनवला जायचा. याचा वापर घोडेस्वार आणि पायदळ दोन्ही करत.
वापर: मराठ्यांच्या जलद हल्ल्यांमध्ये (hit-and-run) विटा उपयुक्त होता. याने शत्रूच्या घोड्यांना किंवा सैनिकांना अंतरावरून जखमी करता यायचे.
वैशिष्ट्य: लवचिकता आणि लांबीमुळे युद्धात वेगाने हल्ला करता यायचा. मराठ्यांच्या हलक्या घोडदळासाठी हे शस्त्र आदर्श होते.
३. धनुष्यबाण (Bow and Arrow)
वर्णन: मराठ्यांचे धनुष्यबाण लहान, मजबूत आणि जलद हल्ल्यासाठी डिझाइन केलेले होते. बाणांच्या टोकांना विशेष धातू किंवा विष लावले जायचे.
वापर: गनिमी काव्यात धनुष्यबाणाचा वापर शत्रूवर दूरून हल्ला करण्यासाठी होत असे. शिवाजी महाराजांच्या सैनिकांना जंगल आणि डोंगराळ भागात याचा फायदा होत असे.
वैशिष्ट्य: हलके, जलद आणि अचूक. विषारी बाण शत्रूसाठी अधिक घातक होते.
४. तलवार (Sword)
वर्णन: मराठ्यांची तलवार (जसे की पात्या किंवा फरशी) ही धारदार, वक्र आणि हलकी होती. ती एका हाताने वापरता यायची, ज्यामुळे दुसऱ्या हातात ढाल धरता यायची.
वापर: जवळच्या लढाईत तलवारीचा वापर होत असे. शिवाजी महाराजांची प्रसिद्ध “भवानी तलवार” ही त्यांच्या युद्धकौशल्याचे प्रतीक आहे.
वैशिष्ट्य: मराठ्यांच्या तलवारी तीक्ष्ण आणि लवचिक होत्या, ज्यामुळे शत्रूच्या चिलखताला भेदता यायचे. भवानी तलवारीचे वजन आणि डिझाइन युद्धात वेग आणि ताकद यांचा समतोल साधत असे.
५. कट्यार किंवा बिछवा (Dagger)
वर्णन: कट्यार हे लहान, धारदार खंजीर होते, जे कमरेला बांधले जायचे. यात दोन्ही बाजूंनी धार असायची.
वापर: जवळच्या लढाईत किंवा गुप्त हल्ल्यासाठी कट्यार वापरली जायची. मराठा सैनिक याला सहाय्यक शस्त्र म्हणून ठेवत.
वैशिष्ट्य: हलके आणि अचूक, विशेषतः गनिमी काव्यात उपयुक्त.
६. दांडपट्टा (Double-edged Sword)
वर्णन: दांडपट्टा हे लांब, दोन्ही बाजूंनी धारदार शस्त्र होते, जे मराठ्यांचे वैशिष्ट्यपूर्ण शस्त्र मानले जाते. यात लवचिक ब्लेड आणि मजबूत मूठ असायची.
वापर: घोडेस्वार आणि पायदळ युद्धात याचा वापर होत असे. याने शत्रूच्या चिलखताला सहज भेदता यायचे.
वैशिष्ट्य: याची लांबी आणि लवचिकता यामुळे एकाच वेळी अनेक शत्रूंवर हल्ला करता यायचा.
७. तोफ आणि बंदुका (Cannons and Firearms)
वर्णन: शिवाजी महाराजांनी तोफांचा आणि प्रारंभिक बंदुकांचा वापर केला. मराठ्यांनी युरोपियन तंत्रज्ञानाचा वापर करून तोफा बनवल्या.
वापर: किल्ल्यांवर हल्ला करताना किंवा बचावासाठी तोफांचा वापर होत असे. शिवाजी महाराजांनी किल्ल्यांवर तोफा तैनात केल्या होत्या.
वैशिष्ट्य: मराठ्यांनी हलक्या तोफांचा वापर केला, ज्या डोंगराळ भागात सहज नेऊ शकायच्या.
८. कातर (Katar)
वर्णन: कातर हे मराठ्यांचे एक वैशिष्ट्यपूर्ण खंजीरसदृश शस्त्र होते, ज्याला H-आकाराची मुठ आणि तीक्ष्ण, दोन्ही बाजूंनी धारदार ब्लेड असायचे. हे लोखंड किंवा पोलादापासून बनवले जायचे आणि काहीवेळा त्यावर नक्षीकाम केले जायचे.
वापर: कातरचा वापर जवळच्या लढाईत होत असे. मराठा सैनिक याला कमरेला बांधून ठेवत आणि शत्रूच्या चिलखताला भेदण्यासाठी वापरत. गनिमी काव्यात याची गुप्तता आणि वेग फायदेशीर होता.
वैशिष्ट्य: मूठमुळे मजबूत पकड आणि हल्ल्याची ताकद तसेच ब्लेडची रचना शत्रूच्या चिलखताला भेदण्यासाठी उपयुक्त ठरत असे. हलके आणि लपवण्यास सोपे, विशेषतः गुप्त हल्ल्यासाठी उत्तम.
९. पट्टा (Patta)
वर्णन: पट्टा, ज्याला दांडपट्टा असेही म्हणतात, हे लांब, दोन्ही बाजूंनी धारदार आणि लवचिक तलवारसदृश शस्त्र होते. याची ब्लेड ३ ते ४ फूट लांब आणि लवचिक होती, तर मुठाला हाताचे संरक्षण करण्यासाठी धातूचे गार्ड असायचे.
वापर: मराठा घोडेस्वार आणि पायदळ युद्धात पट्ट्याचा वापर करत. याने एकाच झटक्यात अनेक शत्रूंवर हल्ला करता यायचा. गनिमी काव्यात जलद हल्ले आणि पलायनासाठी हे शस्त्र आदर्श होते.
वैशिष्ट्य: लवचिक ब्लेडमुळे वक्राकार हल्ले शक्य. लांबीमुळे शत्रूपासून अंतर राखता यायचे. घोड्यावरून वापरण्यासाठी हलके आणि प्रभावी.
१०. भाला (Spear)
वर्णन: भाला हा लांब, मजबूत आणि धारदार टोक असलेला शस्त्र होता, जो बांबू किंवा लाकडाच्या दांड्याला धातूचे टोक बसवून बनवला जायचा. मराठ्यांनी हलके आणि लवचिक भाले वापरले.
वापर: भाल्याचा वापर घोडेस्वार आणि पायदळ दोन्ही करत. याने शत्रूवर दूरवरून हल्ला करता यायचा, विशेषतः डोंगराळ भागात आणि जलद हल्ल्यांमध्ये. मराठ्यांनी शत्रूच्या घोडदळाला थांबवण्यासाठी भाले प्रभावीपणे वापरले.
वैशिष्ट्य: लांबी (५-७ फूट) मुळे अंतरावरून हल्ला शक्य. हलक्या रचनेमुळे गनिमी काव्यासाठी उपयुक्त. काही भाल्यांच्या टोकांना विष लावले जायचे, ज्यामुळे घातकपणा वाढायचा.
११. सुळे (Lance)
वर्णन: सुळे हे भाल्यासारखेच शस्त्र होते, पण विशेषतः घोडेस्वारांसाठी बनवलेले. याची लांबी जास्त (८-१० फूट) आणि टोक अधिक मजबूत असायचे. सुळे लाकडापासून बनत असे आणि त्याच्या टोकाला धारदार धातू बसवले जायचे.
वापर: मराठा घोडदळ सुळ्याचा वापर शत्रूच्या रांगेत घुसण्यासाठी आणि जलद हल्ल्यासाठी करत. किल्ल्यांवर हल्ला करताना किंवा शत्रूच्या घोडदळाला रोखण्यासाठी सुळे उपयुक्त होते.
वैशिष्ट्य: घोड्यावरून हल्ल्यासाठी आदर्श, कारण लांबी आणि वजन यांचा समतोल. चिलखत भेदण्याची क्षमता. मराठ्यांच्या हलक्या घोडदळासाठी वेग आणि ताकद यांचे मिश्रण.
१२. बारुद (Gunpowder)
वर्णन: बारुद (दाहक पदार्थ) हा मराठ्यांच्या युद्धात क्रांतिकारी बदल घडवणारा घटक होता. यात गंधक, शिसे आणि कोळशाचा वापर होत असे. मराठ्यांनी युरोपियन तंत्रज्ञानाचा वापर करून बारुदाची निर्मिती आणि वापर सुधारला.
वापर: बारुदाचा वापर तोफा, बंदुका (मॅचलॉक) आणि स्फोटके तयार करण्यासाठी होत असे. किल्ल्यांवर हल्ला करताना किंवा शत्रूच्या तटबंदीला उद्ध्वस्त करण्यासाठी बारुद वापरले जायचे. मराठ्यांनी बारुदाच्या साहाय्याने गनिमी काव्यात स्फोटक हल्ले केले.
वैशिष्ट्य: स्फोटक शक्तीमुळे शत्रूच्या मोठ्या संरचनांना नष्ट करता यायचे. मराठ्यांनी बारुदाचा वापर गुप्त आणि जलद हल्ल्यासाठी केला. स्थानिक पातळीवर बारुद निर्मिती, ज्यामुळे स्वावलंबन वाढले.
१३. दगडी तोफगोळे (Stone Cannonballs)
वर्णन: दगडी तोफगोळे हे गोलाकार, दगडापासून बनवलेले गोळे होते, जे तोफांमधून डागले जायचे. मराठ्यांनी स्थानिक खाणींमधून दगड कापून हे गोळे तयार केले. काहीवेळा धातूचे गोळेही वापरले जायचे.
वापर: किल्ल्यांच्या भिंती, तटबंदी किंवा शत्रूच्या सैन्यावर हल्ला करण्यासाठी दगडी तोफगोळ्यांचा वापर होत असे. मराठ्यांनी हलक्या तोफा (जसे झांज आणि गारदनाल) डोंगराळ भागात नेण्यासाठी वापरल्या, ज्यामुळे दगडी गोळे उपयुक्त ठरत.
वैशिष्ट्य: स्थानिक उपलब्धतेमुळे स्वस्त आणि सहज मिळणारे. वेगवेगळ्या आकारांमुळे तोफांच्या प्रकारानुसार वापर. शत्रूच्या संरचनांना मोठ्या प्रमाणात नुकसान पोहोचवण्याची क्षमता.
शिवाजी महाराजांचे गनिमी काव्यासाठी खास शस्त्रे
भाला आणि कुर्हाड: मराठा सैनिक भाले आणि लहान कुर्हाडी वापरत, ज्या डोंगराळ भागात उपयुक्त होत्या.
चाबूक: काही मराठा घोडेस्वार चाबूक वापरत, ज्याने शत्रूला त्रास देता यायचा.
गुप्त शस्त्रे: मराठा गुप्तहेर लहान खंजीर, तारेचे फास किंवा विषारी सुई यांसारखी शस्त्रे वापरत.
विशेष वैशिष्ट्ये आणि रणनीती
मराठ्यांची शस्त्रे हलकी आणि जलद हल्ल्यासाठी बनवली गेली होती, ज्यामुळे गनिमी काव्यात फायदा होत असे.
मराठ्यांनी स्थानिक लोहार आणि कारागिरांना प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे शस्त्रांची निर्मिती जलद आणि स्वस्त झाली.
शिवाजी महाराजांनी सैनिकांना शस्त्रांचा वापर आणि युद्धकौशल्य शिकवण्यासाठी विशेष प्रशिक्षण केंद्रे उभारली.
सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व
शिवाजी महाराजांनी शस्त्रांना केवळ युद्धाचे साधन न मानता, ते स्वराज्याच्या स्वातंत्र्याचे प्रतीक मानले. भवानी तलवार आणि बाघनख यांसारखी शस्त्रे आजही मराठा इतिहासाचे प्रतीक आहेत. मराठ्यांनी शस्त्रांचा वापर करून अनेकदा संख्येने मोठ्या सैन्याला पराभूत केले, जे त्यांच्या रणनीती आणि शस्त्रांच्या अनोख्या रचनेचे यश दर्शवते. ही शस्त्रे फक्त युद्धाची साधने नव्हती, तर मराठ्यांच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे आणि स्वावलंबनाचे प्रतीक होती. शिवाजी महाराजांनी या शस्त्रांचा उपयोग करून मुघल, आदिलशाही आणि इतर शक्तिशाली साम्राज्यांना आव्हान दिले. कातर आणि पट्टा यांसारखी शस्त्रे मराठा युद्धकौशल्याचे आणि नाविन्याचे प्रतीक बनली.
अस्वीकारण: हा लेख विविध मराठा इतिहासावरील पुस्तके आणि ऐतिहासिक अभ्यास आणि तज्ञांचे लेख यावरुन घेतला आहे. वेबदुनिया या माहितीची पुष्टी करत नाही.