परिचय: शतकानुशतके स्त्री ही पुरुषांची मालमत्ता मानली गेली आहे. एक पुरुष स्त्रीला मारहाण करू शकतो, तिच्या हृदयाशी आणि शरीराशी खेळू शकतो, तिचे मनोधैर्य तोडू शकतो आणि तिचा जीव देखील घेऊ शकतो. महिलेसोबत हे सर्व करण्याचा अघोषित अधिकार त्याला मिळाला आहे, असे मानले गेले. पण अनेक महिलांनी सर्व प्रकारच्या प्रतिकूल आणि कठीण प्रसंगांना तोंड देत त्यावर मात करून आपले नाव इतिहासात अजरामर केले हेही खरे.
आजच्या बदललेल्या आणि तुलनेने अनुकूल परिस्थितीत महिलांनी स्वतःला बदलण्याचा आणि पुरुषप्रधान समाजाने निर्माण केलेल्या बंधनातून मुक्त होण्याचा निर्धार केला आहे. आता प्रश्न असा आहे की स्त्री किती आणि का बदलली आहे? याच विषयावर आपण या निबंधात चर्चा करणार आहोत.
स्त्री जातीचा इतिहास आणि त्यात झालेले बदल:
1. वैदिक कालखंड : वैदिक काळातील स्त्रियांना पुरुषांच्या बरोबरीचा दर्जा प्राप्त होता. वैदिक काळातील स्त्रिया शिक्षित होत्या. त्यांचे लग्न केवळ परिपक्व वयात व्हायचे आणि त्यांना त्यांचा वर निवडण्याचे स्वातंत्र्य होते.
2. मध्ययुगीन कालखंड : मध्ययुगीन काळात स्त्रियांची स्थिती घसरली. बालविवाह, पुनर्विवाह बंदी, बहुपत्नीत्व, राजपूत महिलांकडून जौहर, देवदासी प्रथा अशा दुष्कृत्यांमधून स्त्री जातीचे शोषण सुरू झाले. महिलांना पडद्याआड कैद करण्यात आले.
असे असतानाही अनेक महिलांनी संघर्ष करून राजकारण, साहित्य, शिक्षण, धर्म या क्षेत्रात विशेष कामगिरी करून सन्मान मिळवला. रझिया सुलतान, गोंड राणी दुर्गावती, राणी नूरजहां, शिवाजीची आई जिजाबाई यांसारख्या महिलांनी अभिमानाने डोके वर करण्याची संधी दिली. मीराबाईंनी भक्तिरसाचा प्रवाह पेलला.
3. ब्रिटीश राजः ब्रिटीश राजवटीत स्त्रियांची स्थिती हळूहळू सुधारू लागली. महिलांना शिक्षणाची संधी मिळाली. ईश्वरचंद्र विद्यासागर यांनी विधवा पुनर्विवाहाच्या बाजूने मोठे योगदान दिले तर राजा राममोहन रॉय यांनी सती प्रथा रद्द केली.
राणी लक्ष्मीबाईंनी इंग्रजांना लढा दिला. डॉ. अॅनी बेझंट, विजयालक्ष्मी पंडित, अरुणा असफ अली, सुचेता कृपलानी, कस्तुरबा गांधी अशा अनेक महिलांनी स्वातंत्र्यलढ्यात मोलाचे योगदान दिले. लक्ष्मी सहगल या सुभाषचंद्र बोस यांच्या सैन्यात कॅप्टन होत्या.
4. स्वतंत्र भारत: स्वातंत्र्यानंतर, 1950 मध्ये जेव्हा देशाला राज्यघटना मिळाली, तेव्हा महिलांना सुरक्षा, सन्मान आणि पुरुषांप्रमाणे समान संधी आणि अधिकार मिळाले, परंतु निरक्षरता, पुरातन विचारसरणी आणि कमकुवत समाजरचनेमुळे महिला त्या संधींचा आणि अधिकारांचा पुरेपूर फायदा घेऊ शकल्या नाहीत.
बालपणात ती तिच्या वडिलांवर, तारुण्यात नवऱ्यावर आणि म्हातारपणी मुलावर अवलंबून होती. नवऱ्याच्या घरात प्रवेश गेल्यावर तिची मृतदेहच बाहेर पडत असे. पण स्वतंत्र भारताचा इतिहास स्त्रियांच्या वैभवाने भरलेला नाही.
इंदिरा गांधी 1966 मध्ये देशाच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान झाल्या. सुचेता कृपलानी यूपीच्या मुख्यमंत्री, किरण बेदी प्रथम महिला आयपीएस, कमलजीत संधू आशियाई क्रीडा स्पर्धेत प्रथम सुवर्णपदक विजेती, बेछेंद्री पाल एव्हरेस्टवरील पहिली भारतीय महिला, मदर तेरेसा यांना नोबेल पारितोषिक, फातिमा बीबी सर्वोच्च न्यायालयाच्या पहिल्या महिला न्यायाधीश, मेधा पाटकर सामाजिक कार्यकर्त्या यांनी पुरुषप्रधान समाजाच्या विचारसरणीला झुगारून देत अनेक महिलांनी आपली बुद्धिमत्ता, नेतृत्व क्षमता आणि सामर्थ्य दाखवून आपले नाव इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी कोरले.
बदलाचे वारे : स्वातंत्र्याच्या रौप्यमहोत्सवानंतरचा काळ हा विकासाचा स्वर्ग ठरला. देशात संगणक आणि इतर तंत्रज्ञानाचा विकास, टीव्ही युगाचा उदय, पायाभूत सुविधांसह मोठ्या उद्योगांची स्थापना यामुळे देशात विकासाच्या नोंदींची नवी स्क्रिप्ट लिहिली गेली आहे. बॉलिवूडने फॅशन आणि मनोरंजनाच्या जगात क्रांती केली आहे. या नव्या विकासाचे वारे महिलांपर्यंत पोहोचले आणि त्यांच्या स्थितीत लक्षणीय बदल झाला.
आज महिला कोणत्याही प्रकारे पुरुषांपेक्षा कमी नाहीत आणि घराच्या चार भिंतीत बंदिस्त नाहीत. त्या उच्च शिक्षित, डॉक्टर, अभियंते, शास्त्रज्ञ आणि अंतराळवीर आहेत आणि सर्व प्रकारच्या सर्वोच्च पदांवर आहेत. त्या त्यांच्या कपड्यांसह आणि जीवनशैलीसह त्यांचा जीवनसाथी निवडण्यास मोकळ्या आहेत. त्यांच्या सुरक्षिततेसाठी आणि संरक्षणासाठी सुमारे 34 कायदे संविधानात प्रभावी आहेत. महिलांनी हे सिद्ध केले आहे की त्या पुरुषांच्या बरोबरीने नसून त्यांच्यापेक्षा श्रेष्ठ आहेत.
येणाऱ्या काळात महिला किती बदलाव्या आणि का? समाजातील काही उच्चशिक्षित स्त्रिया आणि त्यांच्या संघटनांना असे समजत असावे की हवे तसे कमी कपडे घालणे, निर्बंधांशिवाय मुक्त जीवन जगणे, मुक्त लैंगिकतेच्या मार्गावर चालणे हाच अपेक्षित बदल आहे. त्यांच्याकडे या बदलाचे कोणतेही तर्कसंगत उत्तर नाही, फक्त शतकानुशतके चालत आलेल्या जगण्याच्या आणि आचरणाच्या प्रत्येक नियमाला आव्हान देणे असे आहे.
स्त्री ही तिच्या आयुष्यात घराच्या मर्यादित मर्यादेसाठी बनलेली नाही यात शंका नाही. तरीही स्त्रीने हे विसरू नये की घर हा तिचा किल्ला आहे आणि सर्वात मोठी कार्यक्षेत्र आहे ज्याची ती एकमेव शिल्पकार आहे. घराला घरासारखं ठेवण्याचा स्त्रीने केलेला प्रयत्न खूप मोठा आहे, ज्यामध्ये ती आपल्या मुलांचे पालनपोषण करते आणि त्यांचे आणि देशाचे भविष्य घडवते.
घराची प्रत्येक जबाबदारी पार पाडून ती आपल्या पतीला सुखी घराचा मुख्य आधार आणि पाया होऊन दाखवते. अशा सुखी घरातूनच देश बलवान होतो. होय, हे आवश्यक नाही की एखाद्या स्त्रीने घराची काळजी घेताना स्वतःला इतके झोकून द्यावे की तिने तिचे आरोग्य, पोषण, आनंद आणि इतर सामान्य गरजांची काळजी घेऊ नये.
घरचा माणूस घराबाहेर काम करून कमावतो तेवढाच तिला घरातही मान मिळावा याची काळजी तिला घ्यावी लागेल. गरज पडली तर कणखर होऊन दाखवावे लागेल. बदलाचे वारे ग्रामीण भागातही वाहू लागले आहेत. टीव्ही, मोबाईल यांसारखी मनोरंजन आणि संपर्काची साधने खेडेगावातही पोहोचू लागली आहेत. शौचालय नसल्यामुळे गावातील महिला सासरच्या घरी येण्यास नकार देत आहेत. हा एक मोठा बदल आहे आणि हे वादळ आणि मजबूत असावे.
आणखी एक गोष्ट, समाजात जे काही प्रथा, नियम किंवा परंपरा आहेत, त्या सर्वच चुकीच्या नाहीत. म्हणून जे काही बदल केले जातात ते वाजवी असले पाहिजेत आणि इतरांच्या हितसंबंधांवर अतिक्रमण करू नये. महिलांनी वेळ, स्थळ, त्यांचे कुटुंब, त्यांची परिस्थिती आणि क्षमता यानुसार योग्य ते बदल स्वीकारले पाहिजेत आणि तेही हळूहळू, जेणेकरून अनावश्यक संघर्ष टाळता येतील.
उपसंहार: स्त्रीने हे सिद्ध केले आहे की जीवनाच्या शर्यतीत ती केवळ पुरुषांच्या बरोबरीची नाही तर त्यांच्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे. ती जीवनाची खरी कलाकार आहे आणि पुरुष तिच्या हातातील फक्त रंग आणि कागद आहेत. हे जग प्रत्येक सेकंदाला बदलत असते आणि स्त्रियांनाही सध्याच्या परिस्थितीनुसार स्वतःला बदलत राहावे लागते.
स्त्री ही वस्तु किंवा करुणेची वस्तू नाही हे निश्चित. आईच्या रूपात दुर्बल दिसणाऱ्या स्त्रीलाही आपल्या मुलांवर काही धोका आहे असे वाटत असताना ती त्यांच्या रक्षणासाठी रणचंडीचे रूप धारण करायला वेळ लावत नाही हे सर्वश्रुत आहे.
Essay by Mrs. Ritu Agrawal Mhow