धाकड़ कन्येचा दुःखद संघर्ष : विनेश फोगाट

धनवीरसिंग ठाकूर : हरियाणाची शूर कन्या विनेश फोगाटने ऑलिम्पिकमध्ये सुवर्णपदक जिंकण्याची संधी हुकवली. जरी तिच्या संघर्षाने आणि जिद्दीने अनेकांची मने जिंकली असली, तरी स्वतःच्या एका छोट्याशा चुकामुळे तिचे ऑलिम्पिक पदकाचे स्वप्न पूर्ण होऊ शकले नाही. ‘पुढच्यास ठेच, मागचा शहाणा’ या म्हणीप्रमाणे, आता भारताच्या इतर खेळाडूंनी या अनुभवातून शिकून योग्य वेळेत योग्य निर्णय घ्यायला शिकले पाहिजे.

‘दैव देते आणि कर्म नेते’ ही म्हण भारतातील अनेक खेळाडूंनी आपल्या आंतरराष्ट्रीय करिअरमध्ये अनुभवली आहे. ऑलिम्पिकसारख्या प्रतिष्ठेच्या स्पर्धेत सुवर्णपदक मिळवण्याची संधी हरियाणाची खेळाडू विनेश फोगाटला मिळाली होती. मात्र, अंतिम फेरीपूर्वी झालेल्या वजन चाचणीत तिचे वजन शंभर ग्रॅमने अधिक भरले, आणि ती स्पर्धेतून बाहेर पडली. या धक्क्याने निराश झालेली विनेश आता कुस्तीपासून संन्यास घेण्याचा विचार करत आहे.

140 कोटी लोकसंख्या असलेल्या भारताला ऑलिम्पिक पदकांच्या बाबतीत नेहमीच संघर्ष करावा लागला आहे. या पार्श्वभूमीवर, विनेशने 50 किलो गटात दमदार कामगिरी करत अंतिम फेरी गाठली होती, ज्यामुळे भारतासाठी कुस्तीमधील पदक जवळपास निश्चित मानले जात होते. परंतु, दुसऱ्यांदा झालेल्या वजन चाचणीत तिचे वजन ठरवलेल्या मर्यादेपेक्षा जास्त आल्याने तिचे पदकाचे स्वप्न तुटले. तिला अनेक ज्येष्ठ खेळाडू, प्रशिक्षक, संघटक, आणि राजकीय नेत्यांची सहानुभूती मिळत आहे. या अपयशासाठी फक्त विनेशच नाही, तर प्रशिक्षक आणि सपोर्ट स्टाफ देखील तितकेच जबाबदार आहेत, कारण खेळाडूच्या यशात त्यांच्या कौशल्याबरोबरच प्रशिक्षक आणि सपोर्ट स्टाफ यांचीही महत्त्वाची भूमिका असते. अपयशाचेही ते सर्वजण भागीदार असतात.

जलद पद्धतीने वजन कमी करण्यातही आरोग्याला धोका

ऑलिम्पिक क्रीडा स्पर्धेसाठी भारतीय संघाची निवड चाचणी झाली होती, त्यावेळी विनेश फोगाटच्या नेहमीच्या 53 किलो गटात अंतिम पंघल हिची निवड निश्चित झाली होती. शिवानी पवार या मध्य प्रदेशमधील गरीब कुटुंबातील होतकरू खेळाडूला 50 किलो गटात संधी मिळणार होती. पण, विनेशच्या पूर्वीच्या दोन ऑलिम्पिक सहभागाचा आणि राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेतील तीन सुवर्णपदकांसह एक डझनाहून अधिक आंतरराष्ट्रीय पदकांचा विचार करून, तिला या गटात चाचणीची संधी देण्यात आली. विनेशने शिवानीला पराभूत करून ऑलिम्पिकमध्ये स्थान निश्चित केले.

जेव्हा एखादा खेळाडू आपल्या नियमित वजन गटापेक्षा कमी वजन गटात उतरतो, तेव्हा विविध पद्धतींच्या वापरामुळे त्याचे वजन नंतर लवकरच वाढू शकते. चाचणीच्या वेळीच विनेशचे वजन 50 किलोपेक्षा थोडे जास्त होते. विनेशने यापूर्वी भारतीय कुस्ती महासंघाचे अध्यक्ष बृजभूषण सिंह आणि इतर काही पदाधिकार्‍यांवर लैंगिक शोषणाचे आरोप केले होते. जर तिला संधी नाकारली गेली असती, तर ती पुन्हा आंदोलन करू शकते, याची शक्यता लक्षात घेऊनच भारतीय कुस्ती महासंघाच्या पदाधिकार्‍यांनी तिला ऑलिम्पिकची संधी दिली. वजन वाढल्यानंतर येणाऱ्या अडचणींची जाणीव त्यावेळीच झाली होती. त्यामुळे विनेशने तेव्हापासूनच आपल्या वजनावर नियंत्रण ठेवणे आवश्यक होते.

ऑलिम्पिकमधील वैयक्तिक क्रीडा प्रकारात निवड झालेल्या प्रत्येक भारतीय खेळाडूसाठी त्यांच्या आवडीनुसार आहारतज्ज्ञ, फिजिओथेरपिस्ट, मानसिक तंदुरुस्ती तज्ज्ञ, आणि मसाजिस्ट असा संपूर्ण सपोर्ट स्टाफ नियुक्त करण्यात आला होता. वजन नियंत्रणासाठी या सपोर्ट स्टाफने आधीच नियोजन करणे गरजेचे होते. कदाचित त्यांनी तसे नियोजन केले असेल; मात्र स्पर्धेच्या वेळी ते अपयशी ठरले, हे मात्र नाकारता येत नाही.

ऑलिम्पिक आणि अन्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये प्रत्येक कुस्तीपटूची प्राथमिक फेरीपूर्वी वजन चाचणी घेतली जाते, आणि अंतिम फेरी गाठल्यास, अंतिम फेरीच्या दिवशी सकाळी पुन्हा वजन चाचणी होते. पूर्वी, एकाच दिवशी प्राथमिक फेरीपासून अंतिम फेरीपर्यंतच्या सर्व लढती घेतल्या जात, ज्यामुळे खेळाडू खूपच दमून जात आणि त्यांच्या क्षमतेनुसार सर्वोत्तम कामगिरी करता येत नव्हती. या समस्येवर तक्रारी वाढल्यानंतर, 2017 पासून आंतरराष्ट्रीय कुस्ती महासंघाने ऑलिम्पिक आणि जागतिक अजिंक्यपद स्पर्धांसाठी एक मोठा बदल केला. त्यांनी प्रत्येक वजनी गटाच्या उपांत्य फेरीपर्यंतच्या लढती पहिल्या दिवशी, आणि पदकांच्या लढती दुसऱ्या दिवशी आयोजित करण्याचा निर्णय घेतला. यासोबतच, खेळाडूंना दोन वेळा, म्हणजेच प्राथमिक फेरीपूर्वी आणि पदकांच्या लढतीच्या सकाळी वजन चाचणी करण्याचे ठरवले.

हा निर्णय खेळाडूंच्या फायद्यासाठीच घेण्यात आला, कारण प्राथमिक वजन चाचणीनंतर खेळाडू ताकद वाढवण्यासाठी भरपूर आहार घेतात, ज्यामुळे त्यांच्या वजनी गटापेक्षा प्रत्यक्ष लढतींच्या वेळी त्यांचे वजन अधिक होते. पदकांच्या लढती निष्पक्षपणे व्हाव्यात आणि प्रत्येक खेळाडूला समान संधी मिळावी, यासाठीच दोनवेळा वजन चाचणी घेण्याचा निर्णय घेतला गेला.